Tanzimat Edebiyatı’nın en önemli isimlerinden Ahmet Mithat Efendi, her eserinde okuyucusunu aydınlatmayı, bilgilendirmeyi amaçladığından hace-i evvel, yani ilk öğretmen diye anılır. Tanzimat Edebiyati’nin en popüler yazaridir. Düzyazının bütün tür ve konularında iki yüz kadar eser vermiştir. Ahmet Midhat’ın yapıtlarının özgün niteliği, akla gelen her konuda okuyucusunu aydınlatması, ona bilgi ve bunun yanında çıkarılacak bir ders vermesidir. Bu bilgiyi vermek için konuyu kesip araya girer; diyeceğini der ve sonra yine konuya döner.
Türkçe’de pek çok ilke imza atan Ahmet Mithat Efendi, dilimizde yazılan ilk polisiye romanın da yazarıdır. Esrar-i Cinayat isimli polisiye roman, 1884’te kitap olarak yayınlandı.
Esrar-i Cinayat, Ahmet Midhat Efendi’nin Gaboriau’dan etkilendiği ama yine de yerli renkleri ustalıkla kullanıp, konunun yerel yönünü iyice belirlediği bir polisiye romandır. Ahmet Mithat, bu romanda, Gaboriau ve Edgar Allen Poe ile başlayan geleneksel polisiye romanlarda olduğu gibi salt analitik çıkarsamalarla sonuca varan bir polisiye roman yazmamış; melodramın insan kaderiyle ilgili trajik yazgısına; işlenen cinayetler kadar başat bir yer vermiştir. Romanda bütün Ahmet Mithat romanlarında olduğu gibi; naif bir anlatım ve konuyu kesip okuyucuya genel anlamda bilgiler verme açıkça görülür. Kitabin dili, dönemine göre çok sadedir; özellikle diyaloglarda bu durum daha belirgindir. Olayların gelişimi içinde mekân olarak İstanbul’un çeşitli semtleri başarili bir şekilde kullanılmıştır.
Esrar-i Cinayat şöyle başlar:
Hediye Hanım’ın konağında…
Olay “Bin iki yüz şu kadar sene-i hicriyesine müsadif olan Temmuz ayının on yedinci Salı günü” İstanbul’da yayınlanan gazetelerdeki bir haberle baslar. Karadeniz’de balık avından dönen balıkçılar, Boğaz’ın girişindeki Öreke Taşı denilen yerde bir genç kızla iki adamın cesedini bulmuşlardır.
Duruma, Beyoğlu mutasarrıflığı müstantiklerinden (soruşturma memuru, dedektif) Osman Sabri el koyar. Osman Sabri’nin kimliği söyle çizilir: Nazik olmak gibi bir kaygumuz olmazsa cılız sözcüğüyle tanımlayabileceğimiz, ufak tefek, karikatür gibi bir adamsa da; beyince ve onun sonucu olan zekâca zenginliğine gözlerinden yayılan anlayış ateşleri tanıklık eder. Cinayet yerindeki kanıtlara dikkat edilmediği ve bozulduğu için ilk soruşturmadan fazla bir sonuç çıkarılamaz.
Bu olaydan bir ay sonra Beyoğlu’nda Halil Suri adında Hıristiyan bir Arap evinde asılı olarak bulunur. Halil Suri, dönemin önemli kişileriyle sıkı ancak karışık ilişkileri olan, zengin bir adamdır. Olay ilk önce intihar sayılır. Olay yine Osman Sabri’ye havale edilir. Dedektif, bu kez bilimin de yardımıyla olayın intihar değil cinayet olduğunu ortaya çıkarır. Bilimin katkısı doktorların tanısıyla gerçekleşmiştir.
Olaylarla, romanda anlatıcı olarak gördüğümüz bir gazeteci de ilgilenmektedir, ancak Osman Sabri’den pek bilgi alamaz. Ama, gazetelerde adının anılmasından ve övülmekten pek hoşlanan Beyoğlu mutasarrıfı Mecdalettin Paşa, tanıştığı gazeteciye, Osman Sabri’nin kendisine sunduğu raporu bütün ayrıntılarıyla açıklar. Gazeteci, sorumluluk sahibidir, Osman Sabri’nin iznini almadan bu bilgileri yayımlamaz ve aralarında bir dostluk kurulur.
Osman Sabri Efendi, iki cinayet arasında bir bağ olduğunu keşfeder. Öldürülen kızın elbisesindeki bir etiketten, elbiseyi diken terziyi bulur, ondan da elbisenin Hediye Hanım Konağı’nda dikildiğini ve parasının Halil Suri tarafından ödendiğini çıkarır. Hediye Hanım 35-40 yaşlarında, kocasının gelirine göre çok lüks bir hayat yaşayan bir kadındır.
Olayları aydınlatmak için kararlı olan Osman Sabri, gazeteciden yardım ister ve ortak bir plan uygularlar. Osman Sabri’nin bir ak hadım olan yardımcısı Köse Necmi bohçacı kadın kılığına girip, söz konusu konağa gider ve Osman Nuri’nin tanıdığı bir kuyumcudan ariyet olarak aldığı elmasları çok ucuza satar gözüküp, Hanım ile dostluğu ilerletir. Bu arada da dedektifin Mutasarrıf Paşa’ya kafa tutup kendini azlettirdiğini duyan ve korkan kuyumcu, geçici olarak verdiği elmasları geri ister. Osman Sabri veremeyeceğini, isterse kendisini Mutasarrıf Paşa’ya şikâyet etmesini söyleyerek kuyumcuyu kızdırır. Kuyumcunun şikâyeti üzerine de Paşa büyük bir keyifle Osman Sabri’yi tevkif ettirir ve gazetecilere onu küçük düşürecek beyanlarda bulunur.
Osman Sabri, mahkemede gazeteci ve Köse Necmi’nin tanıklığı ile cinayetleri aydınlatmak gayesiyle elmasları Hediye Hanım’a gönderdiğini yargıçlara anlatır ve Hediye Hanım’ın sorgulanmasını sağlar. Bu arada Köse Necmi, Mecdalettin Paşa’nın Hediye Hanım’a yazdığı bir mektubu da ele geçirmiştir. Paşa da mahkemeye gelip ifade vermek zorunda kalır. Hediye Hanım sıkışınca, Öreke Taşı’nda ölü bulunan kızın kendi evlatlığı olan Peri adlı bir kız olduğunu kabul eder ve onu Halil Suri’yi sevdiği için, Peri’ye deli gibi aşık olan Kalpazan Mustafa adlı bir kişinin öldürdüğünü ve sonra da Halil Suri’yi öldürmesinin mümkün olduğunu ifade eder. Osman Sabri, Hediye’nin verdiği ifadeye inanmaz ve merkezi hükümetin verdiği emirle görevine döndüğünden ve artık Mecdalettin Paşa’dan da bir tehlike gelmeyeceğinden gerçeği bulmak için çalışmaya başlar.
TÜRK POLİSİYE ROMAN DEDEKTİFLERİ
Amanvermez Avni (Osmanlı Polis Hafiyesi) – Yazarı Ebüssüreyya Sami
Albay Haki (Gizli Polis Teşkilatı Şefi) – Yazarı Eric Ambler
Badik Hilmi – Yazarı R. Cahid
Başkomiser Nevzat Çiçekçi –Yazarı Ahmet Ümit
Burçak Veral (Bar İşleten Entelektüel Delikanlı Travesti) – Yazarı Mehmet Murat Somer
Can Davetçi (Entelektüel Bir Polis Şefi) – Yazarı Ender Sevinç
Cem Beyoğlu (Özel Dedektif) – Yazarı Nihan Taştekin
Cingöz Recai (Hırsız) – Yazarı Server Bedii Takma Adıyla Peyami Safa
Muhabir Ece (Gazeteci) – Yazarı Nihan Taştekin
Evan Taner (Türk Polisi) – Yazarı Lawrence Block
Fakabasmaz Zihni ( Dedektif) – Yazarı Hüseyin Nadir
Ferit Pamir (Gazeteci) – Yazarı Eşref Bağrım
Francis (Kedi Dedektif) – Yazarı Akif Pirinççi
Haldun Kurter (Emekli Komiser) – Yazarı Yıldırım Üçtuğ
Kemal Aslan (Kgb Casusu) – Yazarı Cengiz Abdullayev
Kemal Kayankaya (Özel Dedektif) – Yazarı Jacop Arjouni
Kıskaç Hamdi – Yazarı Yavuz Turgut
Komiser Atakan (Polis-Psikolog) – Yazarı Mehmet Söztutan
Komiser Ceyda – Yazarı Müzeyyen Yılmaz
Komiser Çetin İmken – Yazarı Barbara Nadel
Komiser Agnes Hatice Kemahlıoğlu – Yazarı Erdal Erkut
Komiser Cemal Bozkurt – Yazarı Muvaffak Akman
Metin Çakır (Kadın Satıcısı ) – Yazarı Armağan Tunaboylu
Murat Davman (Detektif İle Ajan Arası Bir Gazeteci) – Yazarı Ümit Deniz
Nahit Sami (Türk Arsen Lüpin’i) – Yazarları E. Ali Ve S. Sadi
Orhan Çakıroğlu – Yazarı Murat Akdoğan
Orhan Demir (Özel Dedektif) – Yazarı Sadık Yemni
Osman Sabri Efendi (Beyoğlu Sorgu Yargıçlarından) – Yazarı Ahmet Mithat Efendi
Remzi Ünal (Özel Dedektif) – Yazarı Celil Oker
Rüzgar Kızıldeniz (Arkeolog) – Yazarı Ayşe Akdeniz
Sarp Sapmaz (Kimyager) – Yazarı Sadık Yemni
Sinan Dorukan (Özel Dedektif) – Yazarı Hakan Karahan
Suat Erez (Özel Dedektif) – Birol Oğuz Adını Kullanan İngiliz Yazar Brunel Hawes
Yağız Balcı (Cinayet Masası Başkomiseri) – Yazarı Cüneyt Ülsever
Yılmaz Ali (Polis) – Yazarı Vala Nurettin
Uzay Polisi Kim Kessler -Yazarı Cenk Eden
Cıva Necati
Çekirge Zehra
Ele Geçmez Kadri
Kara Hüseyin
Kan Dökmez Remzi
Kartal İhsan
Pire Necmi
Şeytan Hadiye
Tilki Leman